W 1848 r. władze austriackie ogłosiły zniesienie pańszczyzny i uwłaszczenie chłopów w Galicji. Faktycznie nastąpiło to po wydaniu 4 października 1850 r. rozporządzenia ministra spraw wewnętrznych „względem uwolnienia gruntu od ciężarów, które ma być przeprowadzonem w kraju koronnym Galicyi i Lodomeryi„. Ten niezwykle obszerny dokument (składał się z 225 artykułów) szczegółowo regulował zasady uwłaszczenia; wyszczególniono w nim wszelkie powinności, daniny i służebności znoszone bez odszkodowania (świadczone przez komorników i chałupników) i za odszkodowaniem, określono zasady oszacowania wartości powinności poddańczych (świadczonych w naturaliach, robociźnie i czynszach) oraz świadczeń i danin nie pochodzących ze stosunku poddaństwa (dziesięciny, świadczenia z tytułu różnych umów, np. dzierżawy gruntów).
Rozporządzenie precyzowało także świadczenia znoszone w drodze wykupu (reluicji). Wykupieniu podlegały powinności, jakie poddani oraz właściciele ziemscy zobowiązani byli świadczyć na rzecz kościołów, szkół i na inne cele gminne. W celu przeprowadzenia wykupu należało najpierw oszacować wartość poszczególnych powinności. Warto także nadmienić, że do czasu wykupienia wszystkich tego rodzaju świadczeń, osoby do nich zobowiązane musiały je dalej uiszczać, z wyjątkiem pańszczyzny. Tę ostatnią należało przeszacować na gotówkę i w takiej formie wypłacać. Zgodnie z paragrafem 62 i 68 rozporządzenia z dnia 4 października 1850 r. koszt zniesienia powinności wobec kościoła ponieść mieli zobowiązani, tj. chłopi oraz właściciele ziemscy, jeśli tylko mieli obowiązek ich świadczenia. Ponadto odpowiednie przepisy rozporządzenia stanowiły, że wykup powinności miał nastąpić tylko na żądanie zainteresowanych stron, czyli chłopów lub dziedziców.
Proces wykupu powinności rozpoczął się nieco później niż samo uwolnienie gruntów chłopskich od ciężarów poddańczych. Dopiero 10 lutego 1854 r. komisja ministerialna dla zniesienia ciężarów gruntowych dla okręgu lwowskiego wydała edykt, żądając w nim od właścicieli przedstawienia do 15 maja 1854 r. wykazu takich powinności wraz z żądaniem ich wykupienia. Zestawienia miały być przedstawione nawet wtedy, gdyby dziedzic nie żądał wykupu. 6 maja 1854 r. komisja wydała nowy edykt, przesuwając termin zgłaszania wykupu do 31 grudnia 1854 r. W tym samym czasie podobne zalecenia wydała krakowska komisja ministerialna. Szacowanie powinności wobec kościołów rozpoczęło się zatem w 1855 r.
Powinności właścicieli ziemskich i chłopów z Lgoty wobec kościoła w Witanowicach w poł. XIX w.
Bezpośrednio przed zniesieniem powinności względem kościoła w Witanowicach, proboszcz pobierał corocznie do dnia 11 listopada, czyli na św. Marcina:
- dziesięcinę pieniężną z gruntów dworskich Lgoty Dolnej należącej do Ludwika Lgockiego i gruntów dworskich Lgoty Górnej (czwarta część wsi) stanowiącej własność jego matki Feliksy z Duninów Lgockiej, oraz z gruntów użytkowanych przez ich poddanych – 11 zagrodników;
- meszne – daninę w zbożu, zwaną taczmem, za odprawianie mszy św. i udzielanie sakramentów od posiadaczy gruntów: właścicieli ziemskich i chłopów.
Przebieg procesu wykupu dziesięciny pieniężnej i mesznego w Lgocie (na podstawie wybranych dokumentów)
- 17 marca 1852 r. – tzw. Darstellung, czyli opisanie przez proboszcza Antoniego Kottasa powinności wobec kościoła w Witanowicach, do jakich zobowiązani byli posiadacze gruntów: właściciele ziemscy (dziedzice) i chłopi (gmina). W dokumencie wymieniano dziesięcinę pieniężną pobieraną od Ludwika Lgockiego, Feliksy z Duninów Lgockiej i 11 chłopów – zagrodników, wartość pobieranej dziesięciny i podstawę prawną jej pobierania (m. in. prawa i przywileje fundacyjne kościoła z 1380 r.).
- 17 marca 1852 r. – tzw. Anmeldung, czyli sporządzony przez proboszcza Antoniego Kottasa wykaz powinności wobec kościoła w ziemiopłodach (naturaliach), w robociźnie i daninach pieniężnych znoszonych przez wykupienie. W dokumencie wykazano dziesięcinę pieniężną uiszczaną przez dziedziców Ludwika Lgockiego i Feliksę z Duninów Lgocką oraz chłopów (gminę), jej wartość odpowiadającą kwocie wykupu w walucie wiedeńskiej i monecie konwencyjnej w ujęciu indywidualnym i zbiorczym, podaną w wymiarze corocznej raty i całkowitym, stanowiącym dwudziestokrotność raty rocznej. Pod dokumentem oprócz proboszcza podpisani są właściciele ziemscy: Ludwik Lgocki, Feliksa z Duninów Lgocka i przedstawiciele gminy Lgota – Marcin Małecki, Augustyn Hardek, Jan Malinowski. W dokumencie naniesiono pismem koloru czerwonego uwagi komisji powiatowej ds. zniesienia ciężarów gruntowych z siedzibą w Kętach z dnia 13 lutego 1855 r.
- 20 stycznia 1854 r. – Anmeldung, sporządzony przez nowego proboszcza Jana Nepomucena Plewińskiego wykaz 11 chłopów – zagrodników uiszczających corocznie dziesięcinę pieniężną oraz jej wysokość odpowiadającą rocznej kwocie wykupu (racie) w walucie wiedeńskiej – indywidualnie dla każdego chłopa i sumarycznie dla całej grupy (gminy).
- 19 lutego 1855 r. – tzw. Ausspruch, czyli wyrok komisji ds. zniesienia ciężarów gruntowych, określający wysokość kwoty wykupu dziesięciny przez gminę Lgota (obowiązanych do jej uiszczania chłopów – zagrodników). Podstawą do określenia kwoty wykupu była dotychczasowa roczna wartość dziesięciny, która jednocześnie stanowiła roczną ratę całkowitej kwoty wykupu. Pełna kwota wykupu wynosiła dwudziestokrotność rocznej raty. W wyroku orzeczono, iż gmina (chłopi uiszczający dziesięcinę) obowiązana jest począwszy od 1 listopada 1855 r. wpłacać corocznie przez 20 lat do cesarsko-królewskiego urzędu podatkowego ratę w równej kwocie 2 złotych reńskich i 24 krajcarów monety konwencyjnej z pełnej kwoty wykupu wynoszącej 48 złotych reńskich.
- 16 stycznia 1855 r. – Anmeldung, sporządzony przez proboszcza Jana Nepomucena Plewińskiego wykaz 26 posiadaczy gruntów (2 właścicieli ziemskich, 24 chłopów), obowiązanych do składania corocznie na św. Marcina mesznego w zbożu: owsie i życie, wyrażonych w korcach i garncach miary lwowskiej. Na dokumencie kolorem czerwonym komisja ds. zniesienia ciężarów gruntowych oszacowała wartość pobieranej przez proboszcza daniny.
- we wrześniu 1854 r. obowiązani do składania mesznego wystąpili indywidualnie z pismami do komisji indemnizacyjnej [odszkodowawczej] w Krakowie, w których wyrazili wolę wykupienia mesznego i prosili o uwolnienie ich i następców od obowiązku składania mesznego kościołowi w Witanowicach (poniżej przykładowe wnioski: Ludwika Lgockiego, Feliksy z Duninów Lgockiej, Katarzyny Góralczyk; wniosek Ludwika Lgockiego zawiera również wolę wykupienia dziesięciny pieniężnej).
Literatura
- Archiwum Narodowe w Krakowie; zespół: C.K. Komisja Ministerialna dla zniesienia ciężarów gruntowych w Krakowie, sygn. 29/279/0; jedn. arch. Cyrkuł Wadowice Kościół w Witanowicach Babica (gmina) Lgota (dwór, gmina) Witanowice (dwory, gmina), sygn. 29/279/0/6.2/2068
- Krzysztof Ślusarek, Uwłaszczenie chłopów w Galicji zachodniej, Kraków 2002
Nasza Lgota 