Nauczyciel i organista Józef Formas oraz jego potomkowie

Formasowie są prawdopodobnie potomkami osadników z Fryzji lub Flandrii, którzy przybyli do Wilamowic k. Kęt na opustoszałe po najeździe tatarskim w 1241 r. pobliskie ziemie. W nieustalonym bliżej czasie osiedlili się w Wilamowicach również Szkoci. Pamiątką po nich pozostaje motyw szkockiej kraty na noszonych przez miejscowe kobiety chustach oraz nazwisko Fox, które nosi wielu mieszkańców miasteczka. Potomkami osadników mogą być też rodziny o popularnych w Wilamowicach nazwiskach Sznajder i Rozner.

W Wilamowicach urodził się Józef Formas, syn Franciszka i Teresy Sznajder. Tak o nim pisał w 1909 r. Józef Latosiński w „Monografii Miasteczka Wilamowic” (zachowano oryginalną pisownię): Formas Józef, kierownik szkoły ludowej w Wilamowicach. Urodzony 1808 w Wilamowicach, był nauczycielem pomocniczym tutejszej szkoły od 24. XI. 1826 do 17. X 1833, następnie mianowany dekretem Konsystorza tarnowskiego z 7. X. 1833 nauczycielem i organistą w Wilamowicach, zajmował to stanowisko długie lata, jako kierownik, do 1. IV 1875. Z pod jego ręki wyszła znaczna liczba zasłużonych potem krajowi rodaków, piastujących chlubne urzędy. Był też biegłym w swym zawodzie organistą; gdy zagrał podczas mszy św. pasterskiej „Wśród nocnej ciszy”, to, według opowiadań naocznych świadków „aż drżały organy, a lud płakał z rozrzewnienia”. Zasłużonemu temu nauczycielowi winni rodacy tutejsi wdzięczne wspomnienie. Umarł 1. IV. 1875 w Wilamowicach (J. Latosiński, Monografia Miasteczka Wilamowic, Kraków 1909, str. 355-356). Józef Formas ożenił się z Anną Fox, córką Józefa i Anny Biby. Nazwisko Biba, równie popularne w Wilamowicach jak Formas, nosił ojciec urodzonego w tym miasteczku w 1860 r. Józefa Bilczewskiego – profesora teologii dogmatycznej na Uniwersytecie Lwowskim, rektora tego uniwersytetu, arcybiskupa lwowskiego obrządku łacińskiego, świętego Kościoła katolickiego.

W Wilamowicach 29 X 1844 r. urodził się syn Józefa i Anny Fox, Józef, ochrzczony jako Józef Kalasanty. Ten pełnił funkcję organisty i nauczyciela w Dankowicach w latach 1861-1863, a w 1863 r. objął stanowisko organisty i nauczyciela szkoły trywialnej (od łac. trivialis – pospolitej, gminnej) w Witanowicach. Zamieszkał w budynku organistówki po numerem 57, w którym funkcjonowała również szkoła dla uczniów z Witanowic, Lgoty (z Wyźrałem) i Babicy.

   
Organistówka w Witanowicach w 1930 r., około 1960 r. i w latach 70.XX w.
Fragment dziennika lekcyjnego szkoły w Witanowicach z 1866 r., z wpisem nauczyciela Józefa Formasa

W roku szkolnym 1867/1868 r. uczniowie byli podzieleni na 3 klasy: klasa I z dwoma oddziałami: niższym – 23 uczniów i wyższym – 15 uczniów, klasa II – 38 uczniów, klasa III – 14 uczniów. Program nauczania obejmował 8 przedmiotów w języku polskim: 1) nauka religii w połączeniu z historią biblijną, 2) czytanie polskie z opowiadaniem, 3) gramatyka polska, 4) rachunki pamięciowe i cyfrowe, 5) śpiew pobożnych pieśni i szkolnych piosenek, 6) kaligrafia polska i niemiecka, 7) pisownia polska, 8) stylistyka polska, oraz 2 przedmioty w języku niemieckim: 1) czytanie niemieckie, 2) tłumaczenie. Nieco inne przedmioty, nauczane wyłącznie w języku polskim, były w roku szkolnym 1870/1871: 1) nauka religii w połączeniu z historią biblijną, 2) czytanie polskie z opowiadaniem w 1, 2 i 3 klasie, 3) gramatyka polska w połączeniu z pisownią, 4) rachunki pamięciowe i cyfrowe, 5) ogrodnictwo, 6) śpiew pobożnych pieśni i szkolnych piosenek, 7) ćwiczenia z kaligrafii polskiej, 8) ćwiczenia z pisowni polskiej, 9) wypracowania stylistyczne.

Po roku od przybycia do Witanowic, Józef Formas ożenił się 24 VII 1864 r. z Wiktorią Szumal, córką Jakuba i Marianny z Plewińskich, urodzoną w 1837 r. w Łopusznej. Marianna była siostrą księdza Jana Nepomucena Plewińskiego, proboszcza w Witanowicach w latach 1853-1874. Po jego śmierci, Józef i Wiktoria Formasowie ufundowali ks. Plewińskiemu okazały nagrobek, stojący do dziś na dolnym cmentarzu w Witanowicach. Rodzina Formasów mieszkała w witanowickiej organistówce 13 lat. Józef zmarł na gruźlicę 23 VI 1877 r. i został pochowany na cmentarzu w Witanowicach k. grobu ks. Plewińskiego. Nauczycielem szkoły w Witanowicach został Karol Kosiński, a w latach 1879-1881 stanowisko to zajmował Józef Fox, który w 1882 r. został nauczycielem szkoły w Starej Wsi k. Wilamowic.

Wiktoria Formas po śmierci męża przeprowadziła się wraz z dziećmi do dworu Jana Kłaputa w Lgocie Górnej (Lgota 14), a następnie zamieszkała w domu pod numerem 17, znanym jako „Formasówka”, który stoi do dziś naprzeciwko kapliczki w części Lgoty zwanej „Czwartą Częścią”. Wiktoria zmarła tutaj 15 V 1923 r. w wieku 87 lat.

 
Z lewej nagrobek ks. Jana Nepomucena Plewińskiego na cmentarzu w Witanowicach, ufundowany przez Józefa i Wiktorię Formasów. Z prawej dom Formasów w Lgocie ok. 1980 r.

W rodzinie Józefa i Wiktorii Formasów urodziło się ośmioro dzieci: Anna Antonina, Aniela Wiktoria, Stanisław Wojciech, Józef, Bronisława, Wincenty Alojzy, Michał Ignacy i Wiktoria.

• Anna Antonina ur. 19 II 1865 r. w Witanowicach 57; dnia 14 VII 1890 r. wyszła za mąż za Jana Fiałka ur. 23 X 1855 r. w Lubniu k. Kasinki Małej, wdowca po Katarzynie Majtyce z Lgoty (zm. 1888), zamieszkałego na plebanii w Witanowicach (proboszczem był wówczas ks. Wojciech Fiałek ur. w Kasince Małej). Po ślubie Anna i Jan mieszkali w Lgocie 18 k. „Formasówki”, posiadali niewielkie gospodarstwo rolne. Prawdopodobnie to ich córka Katarzyna w 1912 r. wyemigrowała do Ameryki, gdzie przebywali już niektórzy członkowie rodziny Formasów. Odbyła podróż z Antwerpii do Nowego Jorku statkiem Zeeland. Anna zmarła w Lgocie 20 IV 1906 r. Jeszcze przed śmiercią ufundowała wotum w kształcie serca na obraz Matki Boskiej w głównym ołtarzu starego kościoła w Witanowicach. Dnia 12 XI 1906 r. Jan poślubił Katarzynę Filę ur. 7 VII 1874 r. w Witanowicach, z którą miał 3 córki. Działał w ruchu ludowym, współpracował z księdzem Stanisławem Stojałowskim, radykalnym działaczem chłopskim, inicjatorem ruchu ludowego w zaborze austriackim, publicystą, społecznikiem, politykiem, wielokrotnie więzionym przez władze zaborcze. Jan Fiałek zasiadał w zarządzie Kasy Stefczyka w Witanowicach, prowadził też sprzedaż tytoniu w Lgocie (Księga adresowa Polski 1928; zob. obok). Zmarł 23 III 1935 r. w Lgocie 18. W jego domu w czasie II wojny światowej, 10 IV 1944 r. partyzanci z oddziału Armii Ludowej im. Ludwika Waryńskiego, dowodzonego przez Tadeusza Gregorczyka, wykonali wyrok na Józefie Muszyńskim za rzekome kolaborowanie z Niemcami i donos na Jana Heroda z Lgoty, który zginął w obozie Płaszowie. Józef Muszyński ur. 15 XII 1870 r. w Gulczewie k. Gniezna był powstańcem wielkopolskim 1918-1919, wysiedlonym z Poznańskiego przez Niemców w czasie II wojny światowej.
  .
• Aniela Wiktoria ur. 22 XI 1866 r. w Witanowicach 57; dnia 29 I 1896 r. poślubiła Aleksandra Józefa Chybę ur. 16 II 1869 r. w Błędowej k. Chmielnika (powiat Rzeszów), zamieszkałego w dzielnicy Wiednia Vindobona należącej do parafii Landstrasse. Aleksander wyemigrował w 1903 r. „za chlebem” do Ameryki (wypłynął z Bremy statkiem Cassel do Baltimore). Aniela wraz z trzema synami, Aleksandrem, Józefem i Władysławem, dotarła do Baltimore w 1905 r. statkiem Breslau wypływającym z portu w Bremie. W 1907 r. ufundowała srebrne pozłacane serce na obraz Matki Boskiej w głównym ołtarzu kościoła w Witanowicach. W r. 1908 urodziła w USA córkę Marię. Chybowie mieszkali w Detroit w stanie Michigan. Aleksander w 1920 r. pracował jako robotnik w firmie Braas. Zmarł w 1935, Aniela w 1943 r.; są pochowani na cmentarzu katolickim Holy Cross Catholic Cemetery w Detroit.

   
Nagrobki rodziny Chybów (Aleksandra, żony Anieli i syna Aleksandra) na Holy Cross Catholic Cemetery w Detroit

Potomkowie Anieli i Aleksandra Chybów:

• • • Aleksander Józef (Alex) ur. 28 III 1897 r. w Lgocie 17; w 1918 r. pracował w Packard Motor Company, w 1920 r. jako krojczy mięsa w Packing House w Detroit. Zmarł w stanie kawalerskim 26 IV 1936 r.; jest pochowany przy rodzicach na cmentarzu Holy Cross Catholic Cemetery.
    • Józef Alojzy (Joseph Aloysius) ur. 12 VIII 1900 r.; w 1920 r. pracował z bratem Aleksandrem jako krojczy mięsa w Packing House, w 1930 jako operator maszyn w Lubricator Company, w 1940 r. jako operator maszyn do obróbki metalu w fabryce samochodów, w 1943 r. jako setter.  Ożenił się 24 IV 1923 r. w Detroit z Ireną Jakubowską ur. w 1906 r. w Warszawie. Józef zmarł w 1980, Irena w 1991 r.; są pochowani w Detroit na Holy Cross Catholic Cemetery. Mieli dwie córki (Genowefę Reginę Chapp ur. w 1924 r., Joannę Nash ur. w 1936 r.) i dwóch synów (Rajmunda ur. w 1926, zm. w 2008 r., Ryszarda ur. w 1932, zm. w 2007 r.).
    • Władysław Bernard (Walter Bernard) ur. 27 XI 1902 r. we Lwowie; 4 VII 1927 r. poślubił w Detroit Marię Jakubowską (być może siostrę Ireny) ur. w 1908 r. we Włocławku; w latach 1930-1940 zajmował stanowisko urzędnicze w fabryce Lubricator Company w Detroit. Zmarł 3 VII 1948 r. w m. Eloise w stanie Michigan; jest pochowany na Holy Cross Catholic Cemetery w Detroit. Dzieci Waltera i Ireny (urodzone w Detroit): córka Dolores ur. w 1928 i synowie: Donald ur. w 1932 (kucharz w Detroit w 1950 r., później mieszkał w Grayling w stanie Michigan, gdzie zm. w 2004 r.), Artur ur. w 1936 (mieszkał w Waterford, zm. w 1991 r. w m. Pontiac w stanie Michigan, pochowany w Waterford, Michigan).
    • Maria (Mary), po mężu Wojciechowska, ur. w 1908, zm. w 2002 r., jest pochowana na cmentarzu Holy Cross Catholic Cemetery w Detroit.
• Stanisław Wojciech ur. 7 VII 1868 r. w Witanowicach 57, umarł tutaj po dwóch latach, 23 VII 1870 r.
  .
• Józef ur. 26 II 1870 r. w Witanowicach 57; pracował we Lwowie jako introligator. 21 VIII 1898 r. poślubił w kościele Narodzenia Najświętszej Maryi Panny (Maria Geburt) w Wiedniu Annę Ruszczakowską ur. 10 VII 1872 r. we Lwowie. Zmarł na suchoty 2 VIII 1901 r. w Lgocie. Losy Anny nie są znane, ale w 1906 r. mieszkała jeszcze we Lwowie. Józef i Anna mieli co najmniej czworo dzieci: syna Józefa Ferdynanda – ur. 28 XII 1895 we Lwowie i trzy córki: Stefanię ur. 18 XII 1894 (zm. 25 I 1895 r.) we Lwowie, Annę Katarzynę ur. 18 V 1898 r. w Wiedniu i Janinę Michalinę ur. 24 X 1899 r. we Lwowie. Józef i Janina wychowywali się u babki w Lgocie i uczęszczali do miejscowej szkoły. Józef dalszą naukę kontynuował w Gimnazjum im. Marcina Wadowity w Wadowicach. Po ukończeniu klasy VII lub w klasie VIII został powołany do czynnej służby wojskowej w armii austro-węgierskiej. Świadectwo dojrzałości otrzymał po zdaniu matury wojennej 6 III 1915 (źródło: Sprawozdanie Dyrekcyi C. K. Gimnazyum w Wadowicach za rok szkolny 1914/15, s. 42-43). Po wojnie wstąpił do seminarium duchownego; w 1919 r. ukończył pierwszy rok studiów teologicznych na Wydziale Teologicznym UJ w Krakowie [źródło: A. Kapuśniak, J. Szczepaniak, Katalog alumnów krakowskiego seminarium duchownego (1901-1938), Kraków 2006]. Niestety 28 IX 1919 r. zmarł w Lgocie na gruźlicę. Siostra Janina zmarła 6 IX 1940 r. w miejscowości Niemce k. Lublina. Józef i Anna z Ruszczakowskich Formasowie mogli mieć też syna Konstantego, który zm. w 1951 r. w Grecji w wieku ok. 53 lat.
  .
• Bronisława ur. 26 II 1870 r. w Witanowicach 57, siostra bliźniacza Józefa; 29 V 1893 r. wyszła za mąż za wdowca po Tekli z Piszczków Wojciecha Góralczyka (ur. 5 IV 1863 r. w Lgocie), który był karczmarzem w Witanowicach i ojcem półrocznej Anastazji ur. 1 XII 1892 r. Góralczykowie przeprowadzili się w 1905 r. do Lgoty, gdzie wcześniej kupili ziemię od dziedzica Jana Kłaputa, parcelę budowlaną od gminy Lgota i wybudowali na niej dom (k. szkoły). Mieli jedenaścioro swoich dzieci: Anielę (2 VII 1894) – po mężu Zając, Franciszka (15 XI 1895), Honoratę (6 I 1898, zm. 10 I 1898), bliźniaczą Helenę (6 I 1898) – po mężu Michalską, Stanisławę (9 II 1900) – po mężu Ficek, Władysławę (2 IV 1902) – po mężu Kaleńską, Józefa (20 I 1904), Joannę (11 V 1906) – po mężu Kłaput, Leona (12 VI 1908), Stefanię (20 VI 1911) – po mężu Augustyniak, Bronisławę (11 XI 1914) – ta zm. 3 III 1915 r. Bronisława z Formasów Góralczykowa zmarła 17 XI 1914 r. w tydzień po porodzie córki Bronisławy, Wojciech – 11 I 1931 r. Są pochowani z synem Leonem i synową Stefanią na dolnym cmentarzu w Witanowicach k. grobu ks. Jana Nepomucena Plewińskiego.
  .
• .Wincenty Alojzy ur. 18 I 1872 r. w Witanowicach 57, z zawodu szewc; w 1896 r. wyemigrował do Ameryki (w 1900 r. mieszkał w Wyandotte w stanie Michigan). Zmarł na żółtaczkę 16 II 1912 r. w Mount Clemens w hrabstwie Macomb (stan Michigan), w księdze zgonów został odnotowany pod imieniem Józef (?).

Akt zgonu Wincentego Alojzego (Józefa?) Formasa w księdze zmarłych hrabstwa Macomb.

• Michał Ignacy ur.  23 IX 1873 r. w Witanowicach 57, tutaj zm. 27 XII 1874 r.
  .
• Wiktoria ur. 29 IX 1877 r. we dworze Jana Kłaputa w Lgocie Górnej (Lgota nr 14). W roku szkolnym 1884/5 rozpoczęła naukę w szkole pospolitej w Witanowicach. Ukończyła żeńskie seminarium nauczycielskie w Krakowie. W 1898 r. została nauczycielką tymczasową w szkole w Witanowicach, w 1904 r. w etatowej 5-klasowej szkole męskiej w Andrychowie. W 1907 r. zdała egzamin wydziałowy nauczyciela ludowego. Została nauczycielką w Czarnym Dunajcu; w 1907 r. należała do Towarzystwa Szkoły Ludowej, a w 1914 r. była prezeską oddziału Polskiego Związku Niewiast Katolickich w tej miejscowości. W r. 1924 mianowana na kierownika 7-klasowej szkoły powszechnej żeńskiej w Limanowej. Funkcję tę pełniła do 1936 r. Wyszła za mąż 31 VIII 1915 r. za sędziego Stanisława Małetę z Czarnego Dunajca ur. 20 XI 1876 r. w Tarnowie. Sylwester Rękas w opracowaniu „O miłości Ojczyzny nie deklamowaliśmy… Wspomnienia Antoniego Sejmeja Górszczyka”, wydanym w 2019 r., na str. 463-464 pisze o nim: Dr Stanisław Małeta, naczelnik Sądu Powiatowego (od 1928 r. Sąd Grodzki) w Limanowej. Objął funkcję prezesa sądu jeszcze za monarchii austriackiej w 1917 r., wcześniej był pracownikiem sądu w Czarnym Dunajcu, Mielcu, Jaśle i Tarnobrzegu, zmarł w 1938 [?] r. Przewodniczący wielu lokalnych organizacji, m.in. Katolickiego Stowarzyszenia „Przyjaźń” w Limanowej, przewodniczący Komisji Rewizyjnej Powiatowego Związku Komunalnego w Limanowej. Stanisław Małeta zm. 11 VI 1937, Wiktoria 27 XII 1941 r.; są pochowani na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie. Małetowie mieli córkę Aleksandrę (1917-2005), która wyszła za mąż za Ryszarda Andruszkiewicza (1902-1980), porucznika AK, ekonomistę zajmującego wysokie stanowiska kierownicze w Krakowie i Poznaniu. Ci również spoczywają na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie.

Lata 30. XX w. Dzieci Szkoły Powszechnej Żeńskiej w Limanowej po odegranym przedstawieniu. Pośrodku: Wiktoria Małetowa – kierownik szkoły w latach 1923-1935.

Starsi mieszkańcy Lgoty pamiętają jeszcze Walerię Formas, córkę Wiktorii mieszkającą na „Formasówce”, którą nazywali „Formaską”. Ta urodziła się w 1879, zm. w 1969 r. i jest pochowana w nieistniejącym już grobie rodziny Formasów na cmentarzu w Witanowicach.